مجله مطالعات و پژوهش های دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان
پیاپی 36-37 (بهار و تابستان 1383)

در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم میلادی بندر بوشهر منطقه اصلی تماس اروپاییان با ایران بود.و مناقشات اقتصادی و سیاسی دولتهای بزرگ در منطقه خلیج فارس و نقش استراتژیک بوشهر در تحولات خلیج فارس در برهه زمانی حساس اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم، همچنین نگاه دولتهای خارجی و به ویژه فرانسوی ها به این بندر و تحولات آن موضوع اصلی نگارش این مقاله است.

سرزمین مازنداران در اواخر قرن هشتم ه.ق تازه از ظلم و جور حکام و خوانین محلی رهایی پیدا کرده و مردم آن در سلک مریدان سید قوام الدین مرعشی معروف به میر بزرگ در آمده بودند که تعالیم او آمیخته ای از اصول نبوی فقه شیعه دوازده امامی و آیین فتوت بود و به این ترتیب یکرنگی و اتحاد فرزندان سید قوام الدین، زمینه سازی دولتی بر اساس قسط و برابری و در جهت بسط عدالت اجتماعی و برداشتن ظلم و ستم و آثار بی عدالتی بود که عمر این حکومت چندان دوام نیاورد و مانند دیگر حکومتهای کوچک و بزرگ آن زمان گرفتار یورش امیر تیمور گردید. در آستانه تاسیس دولت مرعشیان در مازندارن که شرایط خاص و اوضاع دهم ریخته منطقه، شکل گیری چنین نهضتی را پذیرا بود، سه خاندان مهم؛آل باوند، کیائیان جلالی و کیائیان چلاوی بر مازنداران حکومت می کردند که هر کدام بخشی از این ولایت را تحت نفوذ و اختیار خود داشتند.
زمانی که کیا افراسیاب چلاوی از سوی مخالفان خود در آستانه سقوط قرار گرفت، دست ارادت و توبه به سوی سید قوم الدین دراز کرد و مرید او شد، اما پس از مدتی توبه خود را شکست و به فسق و جور و عصیان مشغول شد. از این واقعه به بعد مازندارانی ها اطاعت و پیروی سید قوام الدین را گردن نهادند. این اتفاق راه رسیده سید قوام الدین به فرمانروایی مازندارن را آسان کرد و او پس از کسب پیروزی، اداره این منطقه را به فرزندان خویش واگذار کرد و به این ترتیب سید کمال الدین زمام امور را به دست گرفت و به تدریج نفوذ سیاسی خود را در مازندران گسترش داد. مرعشیان نتوانستند تیمور را از حمله به مازندران بازدارند و به هر حال در نبردی سخت تسلیم شدند. پس از مرگ تیمور در زمان شاهرخ برای مدتی سادات مرعشی مجددا در مازنداران حکم راندند، اما نتوانستند حکومتی نیرومند برپا دارند. اگر چه مرعشیان با یکدلی و خوی جوانمردی تمامی مازندران را در اختیار خود گرفتند و در آغاز مبارزه با تجمل و دنیا گرایی، سبب موفقیت آنان شد، اما حملات بی امان تیمور و سرانجام مال اندوزی و انباشتن ثروت برخی از حکمرانان این سلسه باعث دور شدن مردم از آنان و در نهایت فروپاشی مرعشیان گردید.

تهاجم تاریخی مغول در فاصله سالهای 616 تا 619هجری با ویرانی و کشتار گسترده ای در کانونهای مدنی ایران همراه بود.با نشستن غبار فتنه مغول زندگی بر ویرانه های شهرها و روستاه هایایران در شرایط بسیار دشواری ادامه یافت. با وجود این به سبب کشمکش های نظامی و لشکر کشی مغولان در دامنه ویرانی ها روز افزون بود. اگرچه با تشکیل حکومت ایلخانی چشم انداز تازه ای برای باز سازی مراکز شهری ایران پدید آمد. اما بی ثباتی اوضاع کشور وتفاوتهاو تعارضات قوم غالب و جامعه مغلوب مانع شکل گیری جریان سازندگی وفراگیری آن بود.روی کار آمدن (غازان)، سلطان مسلمانان تحویل ویژه ای را در حکومت ایلخانی ومناسبات آن با جامعه ایرانی نمودار ساخت.اهتمام غازان به اصلاحات پر دامنه اجتماعی،سیاسی،اداری،اقتصادی وحقوقی زمینه تازه ای را در دوره ایلخانی به وجود آورد.مهمترین پیامد این رویداد مهم تاریخی تغیر نگرش فرمانروایان مغول ایران،نسبت به رعیت ومشارکت جامعه ایرانی در سازندگی بود.فراگری سازندگی بود.فراگیری سازندگی در دوران سلطنت غازان موجب تحولی مهم در اوضاع شهرهای ایران شد.در کنار نقش رعیت در سازندگی،اقدامات گسترده غازان در بازسازی شهرهاواحیای زیرساخت اقتصاد کشاورزی وبازرگانی موجب رونق پاره ای شهرهای مهم دوره ایلخانی در آذربایجان، عراق عرب،فارس واران شد.مقاله حاضربه بررسی اهمیت اصلاحات غازانی و نسبت آن با سازندگی در قلمرو ایلخانی اقدامات مهم عمرانی غازان را تعیین می کند.

تجار افرادی معتبراز نظر اجتماعی بودند وبه امور توجه نشان میدادند. ثروت وموقعیت اقتصادی به آنها قدرت سیاسی و اجتماعی میداد،در امور عام المنفعه وگسترش مدارس فعال بودند وبه دلیل ارتباط با روشنفگران با مفاهیم جدید تجارت آشنا شدند.آنان در تجارتخانه های متعدد بر اساس شبکه های ارتباطی سنتی عمل می کردندکه گسترده بسیاری داشت از مشخصه های تجاری پس از جنگ رواج دلالیو واسطه گری تجاربرای شرکتهای خارجی، کمبود نقدینگی و انحصاری شدن تجارت روسیه و ورشکستگی تعدادی از تجار و تجارتخانه ها بود.فرار ازپرداخت مالیات و عوارض گمرکی و گسترش و تداوم یافته بود.تاسیس نهادهای تجاری،تلاش در زمینه سرمایه گذاری در صنایع،زمینداری و اجاره داری از دیگرفعالیتهای تجار در این زمان بود.

بیش فرض اصلی این پژوهش،آن است که برجریان تاریخ قوانین حاکم است. اینکه سازوکارهای این قوانین چکونه است،موجب گردیده مکاتب مختلفی با دیدگاه های متفاوت به وجودآیند.اما تحقیق موجود بر مبنای فلسفه تاریخ ابن خلدون در مقدمه شکل گرفته،در پی آن است که آیا نظریات ارائه شده توسط این فیلسوف تاریخ می تواندبرای حکومتهای پس ازاو وشاید،تا زمان حاضرصادق باشد؟
به این منظورحکومت قاجار،به عنوان دولت مورد مطا لعه ا نتخاب گردید. زیرا این دولت به وا سطه مسلمان بودن،شرقی بودن،و ازهمه مهمترنزدیک بودن به دوران کنونی ازاهمیت بیشتری برخورداربود.

این مقاله کوششی است برای نشان دادن چگونگی نفوذ و گسترش فرهنگ به ویژه در حوزه زبان و ادبیات فارسی در شبه قاره هند.این موضوع تحت دو عنوان کلی: (نقش حکومت در گسترش فرهنگ) و(شالوده های فرهنگ ایرانی در هند) مورد بررسی قرار گرفته است.در بخش نخست به بسترهای مناسبی اشاره شد که پی گسترش امپراطوری غزنوی در نواحی شمالی و شرقی هند به وجود آمده و زمینه برخورد فرهنگ اقوام مختلف را فراهم نمود.در این راستا با برداشتن مرزها و موانع سیاسی،زمینه آمد و پژوهند گان، علما و ادیبان فراهم شد.مهاجمان ترک خود نیزدر لشگرکشی ها به هندوستان به عنوان حاملان فرهنگ ایرانی عمل می کردند،زیرا آنان قبلا دراین فرهنگ مستحیل شده بودند.علاوه بر این حمایتهای مادی و معنوی غزنویان ازاهل ادب در بسط تمدن ایرانی در هند موثر بود.
در بخش دیگرنشان داده شده که در پی فتوحات غزنویان در هند و فروکش کردن جنگ، قافله های فرهنگی متشکل از علما،ادبا و دانشمندان از ایران به سوی آن سرزمین روانه شدند.گروهی از علمای شریعت و رهبران طریقت سالها در شهرهای مختلف هند به تبلیغ و ارشاد برداختند.زبان و ادبیات فارسی نیز به عنوان مهمترین قلمرو فرهنگی از طریق پنجاب،دهلی،گجرات،مالوا و دره گنگ در آن دیار رواج یافت.از قرن بنجم هجری،فرهنگ (هندی -ایرانی)در لاهور بنیان گرفت.علاوه بر دین و ادبیات،تاثیر و تاثرهای فرهنگی در دیگ حوزه های فرهنگ وتمدن چون معماری،ریاضی،نجوم وهنر نیز آغاز شد وتاثیرات پایداری بر جای گذاشت.

عصر پس از رسول خدا (ص) به انتشار سریع اسلام در خارج از جزیره العرب ممتاز است. فرو پاشی شاهنشاهی ایران و به مخاطره افتادن امپراطوری عظیم بیزانس در دهه های نخستین پس از رحلت رسول خدا(ص)، نمی توانست جزء در پناه فکر و اندیشه استراتژیک ونظامی و در سایه ایجاد ارتشی قوی و منظم قابل حصول باشد. پهنه گسترده میدانهای عملیاتی صرفا با نیروی انسانی داوطلب برای جهاد،همانند عصر پیامبر(ص)پوشش داده نمی شد.لذا راهکارهای دیگری مثل تامین اجباری نیروی نظامی که صرفا وظیفه جنگیدن داشته باشد،ابتدا مورد توجه خلیفه دوم و سپس سایر خلفای اموی و عباسی قرارگرفت.تاسیس دیوانی مخصوص جنگجویان، ثبت اسامی و مشخصات،تعیین عطایا و مواجب و مشخص ساختن مدت حضورآنان در جنگ،کار سازماندهی و نیروی همیشه آماده برای رزم راتسهیل کرد.در این نوشتار بر بسیج اجباری و الزامی در کنار حضور داوطلبانه مسلمانان در جنگ و جهاد به عنوان راهکار جدید و موثر تاکید خواهم کرد.

درباره اشکانیان که نزدیک به پانصد سال بر ایران و سرزمینهای پیرامون آن فرمانروایی کردند،مطالب چندانی در دست نیست.به نظر می رسد اطلاعات مربوط به آنان از آنچه در زمینه دودمان های پیشین ایشان یعنی هخامنشیان و حقیقت است که اشکانیان نخستین بار در خراسان بزرگ طلوع کردند و در یکی از سخت ترین شرایط تاریخی این مرز و بوم که دولت جانشینی اسکندر - سلوکیان- پس از جنگهای طولانی و خونین میراث خوار هخامنشیان شده بود در خراسان به ثمر رسیدند و در همان سرزمین نخستین پایگاه های پایداری خویش را که همچنان آثار آن باقی است بر پا نمودند و به پایمردی خراسانیان حدود 250ق.م بر ساتراپ دست نشانده سلوکیان آندراگراس.(androgoras) در هیرکانیا و پارثوا چیره شدند و اساس دولتی را بنا نهادندکه تا زمان بر آمدن ساسانیان همچنان پایدار و پابرجا در خاطره تاریخی ایرانیان باقی ماند.
اشکانیان را پارتیان نیز خوانده اند در واقع پارت اصطلاحی بود که نخست توسط نویسندگان یونانی - هلنیستی روزگار باستان به استان شرقی هخامنشی (پارثوا)-چنانکه در کتیبه بیستون داریوش نیز دیده می شود اطلاق می شد- آنگاه که گروه بیابانگردان ایرانی پارتی که مورد بحث ما هستند به آن سرزمین -خراسان بزرگ-گام نهادند،یونانیان وسپس رومیان ایشان را (پارتیان)خواندند و پس از چیرگی آنان بر سر تا سر ایران زمین(حدود سال 140 ق.م) فرمانروایان پارتی خود را شاهنشاه نامیدند. پارت ها نخست درخراسان ماندند و ماندگاری آنان دراین مرحله تا زمان مرگ مهرداد اول،اشک ششم(171-138ق.م)ادامه یافت.بنابراین حضورطولانی بیش از یکصد ساله آنان در خراسان بزرگ مبین این واقعیت است که اشکانیان نخست در خراسان دولتی محلی بودند و آنگاه در درگیری با سلوکیان به جانب غرب توجه نمودند و سر انجام در عصر ششمین فرمانروایی پارتی (مهرداد اول)که به حق به خود نام شاهنشاه را دادازحدود یک دولت محلی شرقی عبورکرده به یک دولت نیرومند منطقه ای در حدود یک دولت محلی شرقی عبور کرده وبه یک دولت نیرومندمنطقه ای در آسیای غربی تبدیل گردیدند. کمی بعد در درگیری باسلوکیان به عمرآن دولت جانشینی اسکندردر ایران بزرگ برای همیشه پایان داده وسرنوشت سلوکیان را به دست رومیانی سپردند که به تازگی وارد آسیای غربی شده بودند بی گمان از آغاز ولایت پارت ها تا انحطاط سلوکیان (250ق.م تا 130ق.م)اشکانیان در خراسان بر مقدمات سیاسی و فرهنگی ایرانیان حاکمیتی غیرقابل انکار داشته اندو اینکه چگونه خراسان به پایگاهی چنان سترگ برای مبارزه علیه بیگانگان اشغالگر و بازسازی شخصیت سیاسی جدید ایران تبدیل می شود از مسائل قابل بررسی و تحقیق می باشد. به خصوص توجه به اینکه که پارت ها(اشکانیان)حتی پس از آنکه به ناچار تیسفون را برای مبارزات نظامی- سیاسی خود علیه رومیان همیشه متجاوز انتخاب نمودند،هرگز خراسان را به عنوان مبنا و پایگاه و سرزمین مادری که می توانستند به آن تکیه کنند و بدان امید بندند رها نکردند.بسیار بدیهی است که شاهان پارت همچون - شاهان پارس- بسیار علاقه مند بودند که پس از مرگ در سرزمین آرام و مطمئن مادری بیارامند،جایی که امروز نیز همچنان در دسترس میباشد.
نخستین دهه های استقرار پارت هادر خراسان گرچه آنان را با نیروهای سلوکی رو به رو کرد و در این رویارویی،پارت ها به دلیل برتری های نظامی سلوکیان و ضعف تکنیکی نظامی خود نتوانستند از عهده سلوکیان برآیند،با این حال تاریخ نشان می دهد که ایستایی اشکانیان در خراسان به مراتب قوی تر، جدی تر و پایدارتراز تلاش دشمن اشغالگر یونانی برای تیر اندازی آنان بود و آنان نه تنها سلوکیان را دفع می کردند،بلکه در اوج شاهنشاهی و اقتدارشان نیز خراسان بزرگ را رها ننموده و با ارتباط ابریشمین شرق و غرب از طریق جاده های خراسان،اقتصاد جدید جهانی را بنیاد نهادند و جاده های بسیار مطمئن و جدیدی احداث کردند که در عین حال که کالاهای بشری، یعنی فرهنگ وعلوم انسانی را نیز درخود حمل میکرد و درواقع پارت های خراسانی به جهان قدیم چنان خدمتی کردند که هیچ یونانی و هیچ رومی هرگز در مخیله اش نیز متصور نمی شد.
این مقاله سعی دارد بر آمدن پارتیان را در خراسان مورد تحقیق و بررسی قرار داده و به دلایل اقتدار و پایداری آنان در خراسان به عنوان مبنا و مبدا سیاسی- توجه نموده و علل بر خورد آن قوم پر خاطره و در عین حال هنوز ناشناخته را با سلوکیان و رومیان- در حد اقتصار- بیان نماید و نتیجه گیری لازم را نیز در رابطه با عنوان مقاله مورد بررسی قرار دهد.

ناامنی به عنوان یکی از شاخصه های مهم موانع توسعه در ایران است.این شاخصه ها به ویژه در دو دهه اول قرن بیستم که کشور دچار بحرانهای مختلف می شود،نمودی آشکارتر دارد.مشروطیت،کودتا و جنگ های جهانی اول از جمله بحرانهای مسجلی هستند که روال حیات اجتماعی ایران را تحت تاثیر قرار دادند.انعکاس چنین شرایطی در زندگی اقتصادی- اجتماعی چیزی به جز ناامنی نبود،اما نمودهای متفاوتی دارد که در این مقاله به نوع راهزنی آن می پردازیم.راهزنی در واقع حیطه وسیعی در جغرافیای سیاسی ایران دارد که برای معین کردن تحقیق تنها به جاده های ایالت اصفهان پرداخته شده است. همچنین به دلیل رشد روز افزون آمدو شد اتباع بیگانه در این زمان میزان خسارتها و درگیری های آنها با راهزنان مورد بررسی و تحلیل قرار می گیرد.

بسیاری از متون دینی وسیاسی ایران باستان در قالب شعر هجایی سروده شده است. این شعر به منظور ماندگاری بیشتر در ذهن و دوری از دستبرد راهزنان فرهنگی همواره با ساز و آواز و موسیقی بیان می گردید. مضمون بیشتر این اشعار را داستان آفرینش، سکونتگاه های اولیه،پادشاهان باستانی،شرح قهرمانی ها و تاریخ حماسی تشکیل می داد. اعتقادات مذهبی و محبوبیت شخصیت های ملی و دینی،پشتوانه محکم فرهنگ شفاهی حاکم بر این باستان،خاصه دوران اشکانیان بوده است.در این میان خنیاگر(هنیاگر،گوسان، گسن)،موسیقیدان عهد باستان،وظیفه حفظ،تداوم و انتقال تاریخ شفاهی را بر عهده داشت. با بررسی معانی لغوی و دقت در عملکرد این گروه،آشکار می گردد که با وجود اشتهار این گروه اجتماعی به آواز خوانی و مطربی در میان مردم،داستانسرایی منظوم و نقل تاریخ شفاهی از وظایف عمده اینان بوده و خنیاگران در دوره هایی از تاریخ ایران زمین، در شمار طبقات ممتاز بوده اند.
این نقش و جایگاه نه تنها در ایران که در میان اقوام گرجی و ارمنی نیز دیده شده است به نحوی که بعدها پیروان آیین آیین مسیح،خنیاگران را (به دلیل حفظ و نقل تاریخ ملی این سرزمین ها) به کفر و الحاد متهم کردند.